سايت تفاسیر قرآنی اهل سنت به زبان فارسی

بسم الله الرحمن الرحیم

 خواندن  سورهٔ فاتحه  
عقب امام در نماز

سورۂ فاتحه سورۂ  مکی یعنی در مکهٰ مکرمه نازل شده و دارای هفت ایت (آیه) میباشد.  ابن حبیب  مفسر مشهور جهان اسلام  وبه پیروی از او ابن النقیب در روایتی فرموده اندکه:  فاتحه الکتاب ( سورهٔ فاتحه)  با مشایعت  هشتاد هزار فرشته بر پیامبر اسلام محمد صلی الله علیه وسلم  فرود آمده  و نزول یافته است.
مفسرین در وجه‌ تسمیهٔ سورهٔ فاتحه درمقام اولین سورهٔ کتاب الله قرآن عظیم الشأن مینویسند‌: با توجه‌ به‌ این‌ كه‌ فاتحه‌ به‌ معنای‌ آغاز هرچیز است‌، این‌ سوره ‌را نیز «فاتحة‌ الكتاب‌» نامیدند زیرا قرآن‌عظیم الشان بدین سوره ‌ افتتاح‌ شده‌ است. 

‌كاتبان وحی ‌ که قرآن‌عظیم الشأ ن را از دهن مبارک رسول الله (ص) نوشتند و بعد به صورت مصحف توسط این کبار اسلام قرارگرفته،  اولین‌ سورۂ‌ ازكتاب‌ مجید الهی‌ را سورۂ فاتحه قرار دادند وآغاز تلاوت قرآن عظیم الشان را به این سورۂ می اغازیدند .
هر چند از نظر ترتیب ‌نزول‌ آیات‌، این‌ سوره‌ اولین‌ آیات‌ نازل‌ شده‌ قرآن‌ نیست.

مشهور ترین  نام های سورۂ فاتحه:
-1 أم القرآن:
پیامبر صلی الله علیه وسلم  فرمودند: « من صلی صلاة لم یقرأ فیها بأم القرآن، فهی خداج، خداج، خداج غیر تمام»( مسلم )  (هر کس که نماز را بدون ام القرآن ( فاتحه ) بخواند، نمازش تمام نیست، تمام نیست، تمام نیست).
 -2أم الکتاب:
 بخاری (رح) می فرماید: سورهٔ فاتحه به این دلیل ام الکتاب نامګذاری شده که قرآن با آن آغاز می‏شود و اولین سورهٔ قرآن عظیم الشأن انتخاب شده است و در نماز نیز اولین سورهٔ است که به ان نمازد حقیقت  آغاز می‏شود.

-3السبع المثانی:
« و لقد آتیناک سبعاً من الثمانی و القرآن العظیم » (حجر/87) (ای محمد، حقیقتاً ما هفت آیه با ثنا و این قرآن با عظمت را بر تو فرستادیم).
-4 القرآن العظیم:
 همان آیــﮥ 87 سورهٔ حجر دلیل بر این نام است و همچنین پیامبر صلی الله علیه وسلم  در حدیثی هر 4 اسمی را که تا حال ذکر شده آورده‏اند: « الحمد لله رب العالمین، أم القرآن، أم الکتاب و السبع المثانی و القرآن  العظیم» .(بخاری )(الحمد لله رب العالمین – فاتحه – ما در قرآن، ما در کتاب، هفت آیه‏ای که تکرار می شوند و قرآن بزرګی است).
5  - فاتحة الکتاب:
پیامبر اسلام محمد صلی الله علیه وسلم  فرمودند:  « لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب »  (متفق علیه ) (نماز کسی که فاتحة الکتاب را در آن نمی خواند درست نیست). فاتحة الکتاب همان آغاز و شروع قرآن است و بدلیل اینکه نماز ګذارد در وهله اول شروع به قرائت آن می‏کند به فاتحة الکتاب مشهور است.
6- الصلاة:
پیامبر صلی علیه وسلم  در حدیثی قدسی می فرمایند:« قسمت الصلاة بینی و بین عبدی نصفین فإذا قال العبد: الحمد لله رب العالمین قال الله:حمدنی عبدی» ( مسلم ) (سوره فاتحه  الصلاة – را بین خود و بندګانم به دو قسمت تقسیم کردم هرګاه بنده ام می‏ګوید: حمد و ستایش برای پروردګار جهانیان است، خداوند بزرګ می‏فرماید: بنده ام مرا ستایش کرده است).در این حدیث سوره فاتحه به اسم نماز نامګذاری شده، چون یکی از ارکان نماز است و نماز بدون آن ناقص و باطل است.

7- الحمد:
«  الحمد لله رب العالمین » (فاتحه/2) (تمام حمد و ستایش برای خالق جهانیان است).

8-الرقیة:
پیامبر صلی الله علیه وسلم به ابوسعید خدری فرمود: « و ما یدریک أنها رقیة» (تو نمی دانی که سوره فاتحه، رقیه – پناه بردن و دعا کردن به خداوند – است).
9- اساس القرآن:
این اسم را عبدالله بن عباس (رض) روی سوره فاتحه ګذاشت و می‏ګفت: سوره فاتحه پایه و بنیان قرآن است.

10-الواقیة:
این اسم را سفیان بن عینیه (رح) روی سوره فاتحه قرار داد، و به معنای حفاظت و محافظت کردن است و خود را به خداوند سپردن و واګذار کردن نیز معنا می‏دهد.
11- الکافیة:
این اسم را یحیی بن کثیر (رح) روی سوره فاتحه ګذاشت و از (کفی) به معنای، بس و کافی و کفایت کننده آمده است.

درسهاى تربیتى درسورۂ فاتحه:
در سورۂ فاتحه درس های مهمی تربیتی نهفته اند که مهمترین آن عبارت است از:
1-انسان در تلاوت سورهٔ حمد، با «  بسم‏اللّه» از غیر خدا قطع امید مى‏كند.
2-با «ربّ العالمین» و « مالك یوم الدّین» احساس مى‏كند كه مربوب و مملوك است.
3-با كلمه «  ربّ العالمین » میان خود و هستى ارتباط برقرار مى‏كند.
4- با «الرّحمن الرّحیم » خود را در سایه لطف ګسترده او مى‏بیند.
5- با «مالكِ یوم‏الدین » غفلتش از قیامت زدوده مى‏شود.
6-با «ایاك نَعبد » خودخواهى و شهرت ‏طلبى را كنار مى‏ګذارد.
7-با «ایاك نستعین» از فكر یارى طلبى از غیرخدا بیرون مى‏رود.
8-با «انعمتَ علیهم» مى‏فهمد كه تقسیم نعمت‏ها بدست اوست و باید حسادت را كنارګذاشت، زیرا حسود در واقع از داورى و تقسیم روزى به دست خدا راضى نیست.
9-با «اهدِنا الصّراط المُستقیم» رهسپارى در راه حق را درخواست كند.
10 - با «صراط الّذین انعمتَ علیهم» همبستګى خود را با پیروان راه خدا اعلام مى‏دارد.
11-  و در نهایت با «غیرالمغضوب علیهم ولا الضّالین» از باطل و اهل باطل بیزارىمى‏جوید.
فضیلت سورۂ فاتحه:
پیامبر اسلام محمد  صلی الله علیه وسلم  در مورد فضائل سورۂ فاتحه و رکن بودن آن در نماز می فرماید :«لاصلاة لمن لایقرأ (فیها) بفاتحة الکتاب (فصاعداً)» (متفق علیه) (کسی که سوره فاتحه (و اندکی بیش از آن را) در نماز، قرائت نکند نمازش درست نخواهد بود).
در حدیثی دیګری همین مطلب درجایی دیګر، با این الفاظ، آمده است: «لاتجزیء صلاة لایقرأ الرّجل فیها بفاتحة الکتاب» (روایت دارقطنی و ابن حبان) (نمازی که در آن، فاتحه خوانده نشوند کافی نخواهد بود).
و ګاهی نیز چنین میفرمودند: «من صلّی صلاةً لم یقرأ فیها بفاتحة الکتاب؛ فهی خداج، هی خداج، هی خداج؛ غیر تمام» ((مسلم ۳۹۵، ۱/۲۹۶). (نمازی که در آن فاتحه خوانده نشود؛ ناقض و ناتمام است؛ و این جمله را سه بار تکرار کرد).
رسول الله صلی الله علیه و سلم  فرمود: «ما أنزل اللهﻷ فی التّوراة و لا فی الإنجیل مثل أمّ القرآن. و هی السّبع المثانی (والقرآن العظیم الّذی أوتیته)» (روایت نسائی و حاکم) (خداوند در تورات و انجیل سورهای به عظمت سوره فاتحه، نازل نفرموده است. این (سوره) همان «سبع مثانی و قرآن عظیم» است که به من داده شده است.
خوانندۂ محترم!
 در مورد فضیلت ودرس بزرګی در سورهٔ حمد نهفته است در حدیثی  قدسی که حضرت  ابوهریره  رضی الله عنه آنرا  روایت نموده آمده است که: رسول الله -صلی الله علیه وسلم- فرمود: الله سبحان تعالی بیان میدارد :«قسمتالصلاة بینی وبین عبدی نصفین، فإذا قال:  ( الْحَمْدُ للّهِ رَبِّالْعَالَمِینَ ) قال الله: حمدنی عبدی، وإذا قال:  (الرَّحْمـنِالرَّحِیمِ)، قال الله: أثنى علی عبدی، فإذا قال:(مَالِكِ یوْمِالدِّینِ )، قال الله: مجدنی عبدی، وقال مرة: فوض إلی عبدی، فإذا قال : ( إِیاكَ نَعْبُدُ وإِیاكَ نَسْتَعِینُ )، قال: هذا بینی وبین عبدی،ولعبدی ما سأل، فإذا قال:  (اهدِنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ   صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَالضَّالِّینَ ) ، قال الله: هذا لعبدی، ولعبدی ما سأل». (مسلم ۳۹۵، ۱/۲۹۶).
(نماز را بین خود و بنده‌ام به دو بخش تقسیم كرده ام، پس هرګاه اوبګوید: «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»، خداوند می ‌فرماید: بنده‌ام مرا حمد و ستایش كرده است، و اګر بګوید: «الرَّحْمـنِالرَّحِیمِ»، خداوند می ‌فرماید: بنده ‌ام مرا ثنا كرده و بزرګ داشته است،و یك بار فرمود: بنده ‌ام امورش را به من واګذار كرده است، و آنګاه كهبګوید: «إِیاكَ نَعْبُدُ وإِیاكَ نَسْتَعِینُ» خداوند می ‌فرماید: این (رمز و پیمانی است) بین من و بنده ‌ام، و هر آنچه كه بنده ‌ام بخواهدبرایش مهیا شده و فراهم می ‌باشد، و آنګاه كه بګوید: «اهدنَــــاالصِّرَاطَ المُستَقِیمَ  * صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِالمَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»، خداوند می ‌فرماید: این از آنِبنده ‌ام است، و هر آنچه را كه بنده ‌ام بخواهد فراهم می ‌ګردد.
ـ از ابوسعید بن معلی روایت شده كه ګفت: «كنت أصلی فی المسجد، فدعانی رسول الله -صلی الله علیه وسلم- فلم أُجبه، فقلت: یا رسول الله، إنّی كنت أصلی، فقال: ألم یقل الله:) اسْتَجِیبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُم لِمَا یحْییكُمْ(؟، ثم قال لی: لأعلمنك سورة هی أعظم السور فی القرآن، قبل أن تخرج من المسجد، ثم أخذ بیدی، فلمّا أراد أن یخرج، قلت له: ألم تقل: لأعلمنك سورة هی أعظم سورة فی القرآن؟
قال: (الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ( هی السبع المثانی والقرآن العظیم الذی أوتیته». (البخاری وأحمد).

«در مسجد نماز می ‌خواندم كه پیامبر خدا -صلی الله علیه وسلم- مرا فرا خواندند، ولی به ایشان جوابی ندادم. (بعد از تمام شدن نماز نزد ایشان رفته) وګفتم: اى رسول خدا (هنګامی‌ كه مرا فرا خواندید) در حال نماز بودم. ایشان -صلی الله علیه وسلم- فرمودند: آیا خداوند نګفته است كه «آنګاه كه خدا و رسول شما را فرا می‌خوانند تا (دلهایتان) زنده ګردیده و جان یابد دعوتشان را پاسخ داده و بپذیرید؟ بعد از آن (ادامه داده) و فرمودند: پیش از آنكه از مسجد خارج شوی به تو سوره‌ای را كه از باعظمت‌ترین و باشكوه‌ترین سوره‌های قرآن است آموزش خواهم داد. سپس دستم را ګرفتند و همینكه خواستند (از مسجد) خارج شوند به ایشان ګفتم: آیا نفرمودید: به تو سوره‌ ای را كه از باعظمت ترین و باشكوه‌ترین سوره‌های قرآن است آموزش خواهم داد؟ فرمودند: سوره «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» است همان سوره‌ای است كه هفت آیه دارد (و در هر ركعت از نماز تكرار می‌شود) و این همان قرآن با عظمت و بزرګی است كه به من داده شده است».
- از ابوسعید خدری  رضی الله عنه- روایت شده است كه ګفت: «انطلق نفر من أصحاب النبی  صلى الله علیه وسلم فی سفرة سافروها، حتى نزلوا على حی من أحیاء العرب، فاستضافوهم فأبوا أن یضیفوهم، فلُدغ سید ذلك الحی فسعوا له بكل شیء، لا ینفعه شیء، فقال بعضهم: لو أتیتم هؤلاء الرهط الذین نزلوا، لعله أن یكون عند بعضهم شیء، فأتوهم فقالوا: یا أیها الرهط، إنَّ سیدنا لُدغ، وسعینا له بكل شیء، لا ینفعه، فهل عند أحد منكم من شیء؟ فقال بعضهم: نعم، والله إنّی لأرقی، ولكن والله لقد استضفناكم فلم تضیفونا، فما أنا براق لكم حتى تجعلوا لنا جُعلاً، فصالحوهم على قطیع من الغنم، فانطلق یتفل علیه ویقرأ (الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ)، فكأنَّما نُشط من عقال، فانطلق یمشی وما به قَلَبَةٌ، قال: فأوفوهم جُعلهم الذی صالحوهم علیه، فقال بعضهم: اقسموا، فقال الذی رقى: لا تفعلوا حتى نأتی النبی -صلى الله علیه وسلم- فنذكر له الذی كان، فننظر ما یأمرنا، فقدموا على رسول الله -صلى الله علیه وسلم- فذكروا له، فقال: وما یدریك أنَّها رقیةٌ، ثم قال: قد أصبتم، اقسموا، واضربوا لی معكم سهما، فضحك رسول الله -صلى الله علیه وسلم-». (البخاری حدیث ۲۲۷۶، ۴/۴۵۳ فتح الباری).
«تعدادی از یاران پیامبر بزرګوار اسلام محمد صلی الله علیه وسلم- در سفری از سفرهایشان رهسپار شدند تا آنكه به یكی از قریه‌های عرب رسیدند، از ساكنان آن قریه خواستند تا آنان را میهمان كرده و مساعدتشان نمایند، ولی آنان از میهمان كردن شان سرباز زدند. (در همان زمان بود كه) سرور و بزرګ آن قبیله ګزیده شد، هر كاری برایش كردند سودی به او نبخشید، یكی از آنان ګفت: اګر نزد این كاروانی كه به اینجا آمده است بروید شاید چیزی نزد كسی از آنان باشد، در نتیجه به نزدشان رفته و ګفتند: ای كاروانیان، سرور و بزرګ ما ګزیده شده است، و هر چه برای او تلاش كردیم (و هر درمانی را كه به كار بستیم) سودی نبخشید، آیا نزد كسی از شما چیزی است؟ (كه برای درمان وی مفید واقع شود)؟ یكی از اصحاب ګفت: بله، سوګند بخدا، بر او از دَم خود خواهم دمید، اما از شما خواستیم كه ما را میهمان كنید، چنین نكردید! بنابراین تا چیزی به ما ندهید برای وی دعایی نخواهیم كرد! در نتیجه در مقابل یك ګله ګوسفند به توافق رسیدند، در این هنګام آن شخص (صحابی) رفت و بر او سوره «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»‌ را می‌خواند و می‌دمید، بدنبال آن ګویا آن شخص از ریسمانها و بندها آزاد شد، و شروع به راه رفتن كرد، مثل آنكه هیچ عارضه و دردی احساس نمی‌كرد. راوی سخنش را ادامه می‌دهد: آنان نیز بر آنچه به توافق رسیده بودند عمل كردند. ګروهی از اصحاب ګفتند: آنها را تقسیم كنید، اما آن كسی كه دَم زده بود، ګفت: هیچ كاری نكنید تا نزد پیامبر اكرم -صلی الله علیه وسلم- رفته و آنچه را كه اتفاق افتاده است برایشان تعریف كنیم تا ببینیم به ما چه دستوری می‌ دهند. زمانی كه نزد رسول الله -صلی الله علیه وسلم- آمده و ماجرا را برای ایشان تعریف كردند، ایشان -صلی الله علیه وسلم- فرمودند: از كجا آګاه شدید و فهمیدید كه با «سوره فاتحه»‌ می‌ توان دَمید، سپس فرمودند: كار درست و به جایی انجام داده اید، (بروید و ګوسفندان) را تقسیم كنید، و یك سهم هم برای من كنار بګذارید، سپس رسول الله -صلی الله علیه وسلم- خندیدند».
ابن عباس می فرماید: (پیامبر صلی الله علیه وسلم  نزد ما بود و جبرئیل (ع) کنار او، ناګهان صدایی شدید را از بالای سرش شنید، در این لحظه جبرئیل (ع) چشمش را به طرف آسمان کرد و ګفت: این دری از درهای آسمان بود که باز شد و تا حال باز نشده بود. از آن در ملائکه ای پائین و نزد پیامبر صلی الله علیه وسلم  آمد و ګفت: ای محمد صلی الله علیه وسلم مژده بده در مقابل دو روشنی که خداوند به تو عطا کرده است و قبل از تو این دو روشنی به کسی داده نشده است. و این دو روشنی، یکی سوره فاتحه و دیګری دو آیه آخر سوره بقره است. و قبل از تو هیچ حرفی از آنها تلفظ نشده است)   (مسلم )
ناګفته نباید ګذاشت که:خواندن سورۂ فاتحه ، درک معانی آن و تفکر در مضمون عالی این سوره ا ز مهمترین  مقاصد نماز است که  بهتر است در آخر هر آیه‌ٔ این سوره  وقف کرد.

قرائت فاتحه درتمام رکعت ها:
قابل تأکید و یاد آوری میدانیم که عبادت  به نقل است نه به عقل. لذا در ذیل به مستند شرعی ونقلی قرائت فاتحه در نماز  ذیلاً میپردازیم.

احکام الهی که توسط امامان مجتهد و فقهای اسلامی استنباط ګردیده  درین مورد  امامان سه ګانه  هریک  (امام مالک و امام شافعی وامام احمد رحمه الله علیهم اجمین ) اتفاق نظر دارند بر اینکه قرائت فاتحه در تمامی رکعت های نماز، فرض و رکن می باشد، واین بدین معنا میباشد که  اګر نمازګزار عمدا در یکی از رکعتهای نماز خود قرائت فاتحه را ترک کند نمازش باطل می شود.
 اما اګر سهوا خواندن فاتحه را در یکی از رکعت ها فراموش کرد، او بایستی رکعت دیګری را بجای آن رکعت ناقص بخواند و در انتها بعد از سلام دو سجده ی سهو بجای آورد و باز سلام دهد. و در این حکم هیچ تفاوتی بین نمازهای فرض و نوافل (سنت) وجود ندارد.
و دلیل آنها بر این حکم، این فرموده پیامبر صلی الله علیه وسلم است که می فرماید: «لاصلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب». «کسی که سوره فاتحه را (در نمازش) نخواند، نمازش قبول نیست».متفق علیه
واین حکم (حدیث) عام می باشد، یعنی شامل هر نماز فرض یا سنت و شامل تمامی رکعت های نماز می ګردد، یعنی قرائت فاتحه در تمامی رکعت های نماز فرض و سنت، واجب (رکن) می باشد.
اما امام ابوحنیفه (رح)ګفته که قرائت فاتحه در نماز، فرض و رکن نیست، بلکه واجب است. (در نزد امامابوحنیفه فرض و واجب دو حکم متفاوت است، طوریکه  اګر نمازګزار عمدا یا سهوا قرائت فاتحه را در یکی از رکعت های نمازش ترک کند، نماز وی باطل نخواهد شد. 
امام ابوحنیفه (رح) می ګوید: قرائت فاتحه در دو رکعت اول نمازهای فرض، واجب است ولی در دو رکعت آخر نمازهای فرض، قرائت فاتحه مستحب است نه واجب، ولی در تمامی رکعت های نماز سنت (یا نوافل) واجب است، حتی اګر نماز سنت چهار رکعتی باشد.
و منظور امام ابوحنیفه (رح)  از واجب بودن قرائت فاتحه در دو رکعت اول نمازهای فرض، این نیست که اګر کسی در این دو رکعت فاتحه نخواند نمازش باطل می شود بلکه در نظر وی اګر کسی در این دو رکعت فاتحه نخواند ګناهکار خواهد بود با این وجود نمازش صحیح است.
ولی در نظر ائمه ی سه ګانه ( امام مالک و امام شافعی و احمد )، قرائت فاتحه رکن است، یعنی اګر کسی عمداً فاتحه را نخواند نمازش باطل است .
در نظر امام ابوحنفیه، مطلق قرائت قرآن (هر سوره یا آیه ای که باشد) رکن است، نه اینکه حتما سوره   فاتحه قرائت شود، زیرا خداوند متعال در مورد نماز شب می فرماید: «فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ» (سوره مزمل 20). یعنی: پس به اندازه‏ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید.
 آنچه که در اینجا واجب شده است قرائت قرآن در نماز است و این چیزی است که نمازګزار به آن مکلف شده است، همانطور که پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرماید: «إِذَا قُمْتَ إلَی الصَّلاةِ فَأَسْبِغِ الْوضوء ثُمَّ اسْتقَبِلِ الْقِبْلَةَ فَکَبَّرْ ثُمَّ اقْرَأْ مَا تَیَسّرَ مَعَکَ مِنَ الْقُرُآنَ» یعنی: هر ګاه خواستی نماز بخوانی به نحوه احسن وضوء بګیر ، سپس رو به قبله تکبیر ‏بګو و سپس هر چه از قرآنی برایت مقدور است بخوان. روایت بخاری.
پس قرائت قرآن در نماز فرض است ولی قرائت فاتحه مفروض نشده است. اما با این وجود خواندن فاتحه در دو رکعت اول نمازهای فرض واجب است ولی فرض نیست، و در مابقی رکعات دیګر مستحب است. یعنی اګر کسی در دو رکعت اول نماز فرض بجای فاتحه سوره ی دیګری را بخواند نمازش صحیح است، ولی چون واجبی را (خواندن فاتحه) ترک کرده است چنانچه عمدی باشد بر او لازمست تا نمازش را تکرار کند هرچند  که اګر چنین نکند (یعنی نمازش را تکرار نکند) باز نمازش صحیح است ولی ګناهکار خواهد شد.
 و چنانچه سهوا خواندن فاتحه را در آن دو رکعت اول فراموش کند براو واجب است تا در انتهای نمازش سجده ی سهو بجای آورد و اګر چنین نکند (یعنی سجده ی سهو نبرد) بر او واجب است تا نمازش را تکرار کند، و اګر نمازش را تکرار نکند باز نماز وی صحیح است.
و این حکم برای نمازهای فرض بود، اما امام ابو حنیفه  در مورد حکم خواندن فاتحه در نمازهای سنت (نوافل) می ګویند که:
خواندن فاتحه در تمامی رکعت های نمازهای سنت (نوافل)، واجب است، حتی اګر کسی نماز سنت را  چهار رکعت بخواند، مثلا چهار رکعت نماز سنت قبل از نماز ظهر را با یک سلام بخواند، در این حالت بر او واجب است تا در هر چهار رکعت فاتحه را بخواند، زیرا هر دو رکعت از نماز سنت، خود نماز مستقلی است و اګر کسی دو نماز سنت را به هم وصل نماید و بصورت چهار رکعتی با یک سلام بخواند، در اینحالت هر دو رکعت از این نماز، خود نماز مستقلی محسوب می شود، و از آنجایی که خواندن فاتحه در دو رکعت اول هر نمازی واجب است پس او بایستی در هر چهار رکعت این نماز سنت، فاتحه را بخواند چون دو رکعت آخر آن نیز خود نماز مستقلی است که بایستی در آن نیز فاتحه خواند به مانند دو رکعت اول.
همچنین نماز وتر نیز این حکم را دارد و قرائت فاتحه در تمامی رکعات آن واجب است، زیرا نماز وتر نیز جزوی از نوافل می باشد پس حکم آن نیز به مانند حکم دیګر نوافل خواهد بود.
و این نظر ابوحنفیه و دلیل آنها برای این حکم بود. اما حقیقت آنست که رأی جمهور یعنی (امام مالک و امام شافعی وامام  احمد) راجح و صحیح می باشد، زیرا پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لاصلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب»«کسی که سوره فاتحه را (در نمازش) نخواند، نمازش قبول نیست».و می فرمایند: «من صلی صلاة لم یقرأ فیها بفاتحة الکتاب فهی خداج، هی خداج، هی خداج غیر تمام» یعنی: کسی‌که نماز بخواند و در آن  سوره  فاتحه را  نخواند،  نماز او  ناقص و  فاسد  و  باطل  است‌. احمد و  شیخین  (‌مسلم و  بخاری‌) آنرا روایت ‌کرده‌اند. و نماز ناقص بعنوان نماز حقیقی شمرده نمی شود.
 و در روایت رفاعه بن رافع در حدیث مشهور «مسیء صلاة» آمده است که پیامبر صلی الله علیه وسلم کسی که نمازش را بصورت درست نخوانده بود هدایت فرمود که  سوره فاتحه را بخواند و : «ثم افعل ذلک فی صلاتک کلها» «و این عمل (خواندن فاتحه) را در تمام رکعات نمازت انجام بده». متفق علیه
همچنین از ابو قتاده ی انصاری رضی الله عنه روایت است که ګفت: « کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم  یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الأُولَیَیْنِ مِنْ صَلاةِ الظُّهْرِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَسُورَتَیْنِ ، یُطَوِّلُ فِی الأُولَی ، وَیُقَصِّرُ فِی الثَّانِیَةِ ، وَیُسْمِعُ الآیَةَ أَحْیَاناً ، وَکَانَ یَقْرَأُ فِی الْعَصْرِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَسُورَتَیْنِ یُطَوِّلُ فِی الأُولَی ، وَیُقَصِّرُ فِی الثَّانِیَةِ ، وَفِی الرَّکْعَتَیْنِ الأُخْرَیَیْنِ بِأُمِّ الْکِتَابِ ، وَکَانَ یُطَوِّلُ فِی الرَّکْعَةِ الأُولَی فِی صَلاةِ الصُّبْحِ ، وَیُقَصِّرُ فِی الثَّانِیَةِ ».‏(بخاری 776)‏.‏( رسول الله صلی الله علیه وسلم در دو رکعت اول نماز ظهر و عصر سوره ی فاتحه و دو سوره ی دیګر می خواند ، به ګونه ای که در رکعت اول ، نماز را طولانی و در رکعت دوم کوتاه می خواند ، و ګاه ګاهی بعضی از آیات را بلند می خواند تا بشنویم ، و در دو رکعت بعدی از این دو نماز فقط سوره ی فاتحه می خواند ،همچنین رکعت اول نماز صبح را طولانی و رکعت دوم را کوتاه می خواند.).
با توجه به این احادیث در می یابیم که قرائت فاتحه در تمامی رکعات نماز رکنی ا

ز ارکان آن می باشد و این احادیث، از جمله حدیث «مسیء صلاة» آیات مورد استناد علماء حنفی  را مقید می کنند، و از طرفی حفظ و خواندن فاتحه برای مسلمین میسر و ممکن می باشد.
و بعضی ګفته اند که آیه ی «فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ» در مکه نازل شده و در مورد نماز شب بوده، ولی بعدا حکم آن نسخ شده و قرائت فاتحه فرض شده است.

قرائت فاتحه برای مقتدی در نماز جهـری:
 برای ماموم  ( مقتدی ) جایز نیست که در نماز جهریه (صبح و مغرب و عشاء) بجز فاتحه سوره دیګری را قرائت کند ، زیرا الله متعال می فرماید:  « وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآَنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» (سوره اعراف 204). یعنی : «هنګامی که قرآن خوانده می ‌شود، ګوش فرا دهید و خاموش باشید تا مشمول رحمت خدا شوید».
و در روایتی که احمد و ابوداود ترمذی و ابن حبان روایت کرده اند آمده که پیامبر صلی الله علیه وسلم خطاب به اصحابش فرمود : «لَعلّکُمْ تقْرَءون خَلْف إمامِکُمْ؟»« شاید شما پشت سرامامتان قرائت می خوانید؟» ګفتیم: آری! فرمود : «لا تَفْعَلُوا إِلا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ، فَإِنَّهُ لا صَلاةَ لِمَنْ لَمْ یَقْرَأْ بِهَا» أبو داود (823). یعنی : «این کار را نکنید، بجز (خواندن) سوره   فاتحه، چون نماز کسی که سوره فاتحه را نخواند، صحیح نیست».  بنابراین برای ماموم تنها مشروع است که فاتحه رابخواند و بعد از آن سکوت کرده و به قرائت امام ګوش دهد، و اګر کسی تابحال از روی جهل سوره را هم قرائت کرده نمازش باطل نیست اما نباید دیګر چنین کند.
قرائت فاتحه پشت سر امام:
خواندن سورهٔ فاتحه (الحمد) عقب امام در نماز جماعت  از موضوعات عمده  در نماز بوده، و رکنی از ارکان  نماز است که در صورت فوت شدن ان نماز فاسد  میګردد، پس بر هر مسلمانی فرض است كه در این مسأله  با دقت فکر نموده ودر این مورد از تعصب مذهبی کار نه ګیرد ، ودر فهم احادیثی روایت شده در این بابت که به تفصیل بیان می ګردد  بخاطر رسیدن به راه ثواب از دقت لازم استفاده بعمل ارد.
بنآ خواندن سورهٔ فاتحه  در نماز ضروری و واجب است، چه منفرد باشد، چه امام و یا مقتدی.
حکم شرعی همین است که اګر:
 نماز سِرّى باشد مانند نماز ظهر و عصر، بر ماموم  واجب است كه سورۂ فاتحه را بخواند، ولى اګر نماز جهـرى باشد مانند نماز صبح و مغرب و عشاء، در اینصورت در ركعت سوم مغرب و همچنین دو ركعت اخیر عشاء كه امام قرائت را آهسته میخواند، ماموم باید سورهٔ فاتحه را بخواند، ودر هنګام قرائت امام بصورت جهرى، علماء  در اینمورد اختلاف نظر دارند، برخی از علماء خواندن سورهٔ فاتحه  واجب دانسته اند، و برخی  بر این باورند كه وقت قرائت امام بایست سكوت كرد ولى اګر امام پس از قرائت فاتحه کم مكث كرد مقتدی باید سوره فاتحه را بخواند، ولى قویترین اقوال در مورد قرائت فاتحه پشت سر امام اینست كه خواندن قرائت فاتحه پشت سر امام فرض است، چه در نماز جهرى و چه در نماز سرى، و چه امام (بعد از قرائت فاتحه) در حال قرائت سوره اى دیګر باشد و چه در حال سكوت باشد، زیرا طبق حدیث صحیح پیامبر صلى الله علیه و سلم میفرما ید: « لا صلاة لمن لا یقرا بفاتحة الكتاب»  یعنى: (  نماز ندارد كسى كه (در نماز)   فاتحه را قرائت نكند).پس براى خروج از خلاف و اطمینان خاطر، بهتر است كه پس از اینكه امام فاتحه را خواند فاتحه را بخواند.
سورۀ فاتحه در نماز جهری:
طوریکه در فوق هم یاد اور شدیم، آنچه که از نظرتعداد کثیری از علماء راجح است؛ اینست که خواندن فاتحه برای امام و مأمومین در نماز ســریه و جهریه واجب است، اما اینکه ماموم چه وقت فاتحه خود را در نماز جهریه  بخواند؛ در این باره بعضی از اهل علم ګفتند: وقتی امام فاتحه می خواند مامومین سکوت کرده و بعد از آنکه امام فاتحه را خواند هریک از( مقتدیان ) فاتحه خود را به آرامی بخوانند، و بعضی ګفتند: ( مقتدی ) همراه با امام به آرامی آیات سوره حمد را تکرار کند، یعنی آیه آیه بعد امام بخوانند، اما صحیح تر آنست که در هنګام قرائت فاتحه امام سکوت کند و بعدا خودش فاتحه بخواند، هرچند که امام در حال قرائت سوره بعدی باشد، و بعد از اکمال فاتحه این بار به قرائت سوره امام ګوش فرا دهد.
و دلیل شرعی در این مورد حدیث صحیحی است که ابوداود از عباده بن صامت رضی الله عنه روایت کرده که ګفت: «كُنَّا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فِی صَلَاةِ الْفَجْرِ، فَقَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَثَقُلَتْ عَلَیْهِ الْقِرَاءَةُ، فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ : لَعَلَّكُمْ تَقْرَءُونَ خَلْفَ إِمَامِكُمْ ! قُلْنَا : نَعَمْ ، یَا رَسُولَ اللَّهِ . قَالَ : لَا تَفْعَلُوا إِلَّا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ ، فَإِنَّهُ لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ یَقْرَأْ بِهَا» أبو داود (823) وقد حسنه الترمذی وصححه البیهقی والخطابی وغیرهم.یعنی: «ما در نماز صبح پشت سر پیامبر صلی الله علیه وسلم نماز می خواندیم، و ایشان درحال قرائت بودند، که قرائت بر ایشان دشوار ګشت، وقتی که نماز تمام شد فرمود: «ګویا شما پشت سر امامتان قرائت می کردید؟»ګفتیم: آری! فرمود: « این کار را نکنید، بجز (خواندن) سوره ی فاتحه، چون نماز کسی که سوره ی فاتحه را نخواند، صحیح نیست».
علامه ابن باز رحمه الله می ګوید: «بر طبق صحیح ترین ګفته علماء ؛ اګر امام (بعد فاتحه) سکوت نکند، بر ماموم واجب است که فاتحه بخواند هرچند که امام درحال قرائت (سوره) باشد».  «فتاوی الشیخ ابن باز» (11/221).
و شیخ  ابن عثیمین رحمه الله می ګوید:  «اګر ګفته شود: هرګاه امام سکوت نکند پس ماموم چه وقت فاتحه (خود) را بخواند؟ می ګوئیم: فاتحه را بخواند وقتی که امام قرائت می کند، زیرا صحابه همراه رسول صلی الله علیه وسلم قرائت می کند و ایشان به آنها فرمود: « این کار را نکنید، بجز (خواندن) سوره ی فاتحه، چون نماز کسی که سوره ی فاتحه را نخواند، صحیح نیست»». «فتاوی أركان الإسلام» ( صفحه322 ).

قرائت فاتحه در هـررکعت:
قرائت سورهٔ فاتحه در هررکعت از نماز بر نمازګزار واجب است؟زیررسول الله صلی الله علیه و سلم  «مسییء الصلاة» را به خواندن سوره فاتحه در هر رکعت، امر نمود. چنانکه پس از دستور به خواندن آن، در رکعت اول (روایت ابوداود و احمد) فرمود: «ثمّ افعل ذلک من صلاتک کلّها» (متفق علیه) (و فی روایة : «فی کلّ رکعة» (روایت احمد) (این را در تمام نماز (یا طبق روایتی در هر رکعت) انجام ده). همچنین فرموده است: «فی کل رکعة قراءة» (روایت ابن ماجة و ابن حبان) (در هر رکعت، قرائتی وجود دارد).
شخصیکه  قرائت فاتحه برایش دشوار باشد:
و در مورد کسی که حفظ سورۂ فاتحه برایش دشوار باشد پیامبر صلی الله علیه وسلم  فرمود: به جای آن، تسبیحات زیر را بخواند: «سبحان الله و الحمدلله، و لاإله الاالله، و الله اکبر و لاحول و لاقوة الا بالله» (روایت ابوداود و ابن خزیمه) چنانکه به «مسییء الصلوة» نیز فرمود: «فإن کان معک القرآن فاقرأبه، و إلاّ فاحمدالله و کبّره و هلّله» (روایت ابوداود و ترمذی) (پس اګر چیزی از قرآن یاد داری بخوان و ګرنه «الحمدلله و الله اکبر و لاإله إلاّ الله» کافی خواهد بود).

قرائت سایر سوره ها در نماز بعداز سورۂ فاتحه:
بطور کلی قرائت سورۂ بعد از فاتحه چه در نمازهای فرض و چه نمازهای نافله (سنت) واجب نیست، بلکه خواندن آن مستحب است، بعبارتی اګر کسی در نماز فرض یا نافله سورۂ بعد از فاتحه را نخواند و بعد از قرائت فاتحه به رکوع برود، نمازش صحیح است ولی باید آګاه باشد که ترک مستحبات در نماز باعث کاسته شدن از ثواب نمازش می شود، زیرا سنت نبوی صلی الله علیه وسلم بر آن بود که ایشان در دو رکعت نخست نمازهای فرض بعد از فاتحه، سوره یا آیاتی از سوره ای را قرائت می نمودند، چنانکه از ابوقتاده رضی الله عنه روایت شده که ګفت: «کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وسلم یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الأُولَیَیْنِ مِنْ صَلاةِ الظُّهْرِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَسُورَتَیْنِ، یُطَوِّلُ فِی الأُولَی، وَیُقَصِّرُ فِی الثَّانِیَةِ، وَیُسْمِعُ الآیَةَ أَحْیَانًا، وَکَانَ یَقْرَأُ فِی الْعَصْرِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَسُورَتَیْنِ، وَکَانَ یُطَوِّلُ فِی الأُولَی وَیُقَصِّرُ فِی الثَّانِیَةِ..». (بخاری:759).یعنی: رسول‏ الله صلی الله علیه وسلم در دو رکعت اول نماز ظهر، سوره فاتحه و سوره ای دیګر را می خواند. و قرائت (سوره) در رکعت اوّل را طولانی انتخاب می کرد و در رکعت دوم قرائت سوره را کوتاه‌تر می‌کرد.

و ګاهی بعضی از آیات را طوری تلاوت می کرد که ما می شنیدیم. همچنین در دو رکعت اول نماز عصر، سوره فاتحه و سوره ای دیګر را تلاوت می نمود. رکعت اول را طولانی و رکعت دوم را کوتاه می خواند..».
و همینطور در نمازهای نافله بعد از فاتحه سوره یا آیاتی از سوره ای دیګر می خواندند، و حتی از حذیفه رضی الله عنه روایت است که پیامبر صلی الله علیه وسلم در قیام نماز شب، سوره هایی مانند بقره و آل عمران و نساء را قرائت می کردند. ابوداود (873).
هرچند نماز شب بر پیامبر صلی الله علیه وسلم واجب بوده، اما در حق ما نافله است .بنابراین برای تبعیت کردن از سنت پیامبرمان و در نتیجه کسب ثواب بیشتر، خوب است که سوره بعد فاتحه را در نمازهای نافله هم بخوانیم.

آیا قرائت فاتحه در نماز كفایت میكند؟
محدثین مینویسند که حضرت معاذ رضی الله عنه  معمولاً نماز عشاء را پشت سر رسول الله صلی الله علیه و سلمدر جماعت میخواند . بعد از اینکه از نماز جماعت فارغ میشود ، نزد قوم خویش میرفت وبرای قوم خویش نماز جماعت عشا ء  را امامت میګرد .
محدثین مینویسند : در یکی از شب ها ، حضرت معاذ نماز جماعت را کمی  طولانی خواند، میګویندمردی به نام سلیم که ازخویشاوندان او بود، از طولانی شدن نماز، به تنګ آمد، بدین جهت نماز جماعت را ترک داد و در ګوشهای از مسجد به تنهایی نماز خواند سپس بیرون رفت و جلوی  شتری را ګرفت و به راه افتاد، هنګامی که معاذ رضی الله عنه  نماز را به پایان رساند او را از عمل آن جوان، مطلع ساختند. ګفت: در او آثار نفاق میبینم لذا رسول الله  صلی الله علیه وسلم   را در جریان این حادثه  قرار میدهم.
آن جوان نیز به نوبه خود ګفته بود که من از دست معاذ، به آن حضرت صلی الله علیه و سلم  شکایت خواهم کرد. روز بعد هر دو به محضر  پیامبر اكرم صلی الله علیه و سلم رسیدند.
معاذ رسول الله صلی الله علیه و سلم  را از کار دیشب آن جوان با خبر ساخت، آن جوان در جواب  ګفت: ای رسول الله  صلی الله علیه و  سلم ! معاذ تا دیروقت نزد شما میماند، سپس نزد ما میآید و با طولانی خواندن نماز، ما را خسته و ناراحت میکند.
 رسول الله صلی الله علیه و سلم  خطاب به معاذ فرمود: «أفتّان أنت یا معاذ» (ای معاذ! آیا میخواهی مردم را در فتنه بیندازی؟!).سپس روی خویش به آن جوان کرد و فرمود: ای برادرزاده! تو در نماز، چه میخوانی؟ ګفت: سوره فاتحه را میخوانم و از خداوند طلب جنت  میکنم و از آتش دوزخ، به او پناه میبرم ولی از علت طولانی کردن نماز چیزی نمی دانم.
پیامبر  صلی الله علیه و سلم  فرمود: من و معاذ نیز کم و بیش، همین اندازه میخوانیم.
جوان (که از نیروی ایمانی قوی، برخوردار بود) ګفت: فردا که دشمن حمله کند، معاذ خواهد دانست (که چه کسی برنده خواهد شد).
راوی میګوید: چون قبلاً خبر حمله دشمن رسیده بود، جنګی بین مسلمانان و کفار درګرفت و آن جوان، به مقام رفیع شهادت نایل آمد. پس از آن حادثه، رسولاكرم صلی الله علیه و سلم  به معاذ فرمود: سرانجام کار آن جوان چه شد؟ معاذ ګفت: ای رسول الله  صلی الله علیه و سلم ! او با خدا صادق بود، شهید شد ولی من، صادق نبودم (روایت ابن خزیمه).

قرائت  سورۂ فاتحه درنمازسِرّی (نمازخـفـیه):
مسئله قرائت سوره فاتحه برای مقتدی در نماز جماعت  بخصوص در نماز های سری موضوع قابل  اختلاف وبحث  در بین علماء  میباشد .
بنآ ما  غرض روشن  شدن نظریات علماء   صرف در اینجا به سه قول اکتفاء مینمایم :

قول اول:
 قول اول مربوط به  آنعده از علمای اسلام میګردد که قایل به : قرائت سوره فاتحه برای ماموم در نمازهای سریه (خفیه)  اند ومیګویند در نماز های جهریه لازم نیست که مقتدی قرائت کند ، بلکه مقتدی باید  به قرائت امام ګوش کند.
قول دوم:
قول دوم ، مربوط به آنعده از علمای میګردد که قایل اند که :در نمازهای سریه هم امام و هم ماموم بایستی فاتحه بخوانند. ولی در نمازجهریه لازم نیست که ماموم فاتحه رابخواند.( از جمله  در ګروه علماء  میتوان از شیخ الاسلام ابن  تیمیه وشیخ  البانی رحمهما الله  نام برد).

قول سوم:
قول سوم مربوط آنعده از علمای اسلام میګردد که قایل آند که قرائت سوره  فاتحه هم  در نمازهای  سریه (خفیه) و هم  درنماز جهریه هم بر امام و هم بر ماموم واجب میدانند.
دلیل حکمی ګروه های سه ګانه :
هر سه ګروه   از علماء  سه ګانه برای تائید نظرایات خویش دلایلی را ازاحادیثی نبوی پیشکش مینمایند.
علمای که  خواندن  سوره فاتحه را درهر رکعتی از نماز هم برای امام و هم بر ماموم فرض  میدانند نظریات خویش را به احادیثی ذیل مستند نموده اند :

حدیث اول:
- از  عباده  بن  الصامت‌ رضی الله عنه  روایت  شده  است ‌که‌:  پیامبر صلی الله علیه و سلم  فرموده‌: «لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الكتاب» ( نمازی  نیست برای ‌کسی‌که  در آن  سوره  فاتحه  را  نخوانده  باشد ، تا سوره فاتحه را نخوانی نمازت قبول نیست .) همه محدثین  اسلامی این حدیث را روایت فرموده اند.
حدیث دوم:
-  در حدیثی از  ابوهریره رضی الله عنه   روایت    است ‌که‌:  پیامبر صلی الله علیه و لم فرموده‌:«من صلى صلاة لم یقرأ فیها بأم القرآن ، وفی روایة: بفاتحة الكتاب - فهی خداج  هی خداج غیر تمام» ( کسی‌که  نماز  بخواند  و در آن سوره فاتحه را نخواند ، نماز او ناقص   فاسد  و  باطل  است ) ( احمد و شیخین  (‌مسلم  و  بخاری‌)  آن  را  روایت ‌کرده‌اند.).
حدیث سوم:
- باز هم  در حدیثی دیګری از  ابوهریره رضی الله عنه   روایت    است که :  پیامبر صلی الله علیه و سلم فرموده  است‌: «لا تجزئ صلاة لا یقرأ فیها بفاتحة الكتاب » ( نمازی که در آن سوره فاتحه ، خوانده نشود ، کفایت نمی کند وموجب سقوط فرض نیست.). (ابن  خزیمه  با  اسناد  « ‌صحیح‌  «   و ابن  حبان  و  ابوحاتم  آنرا روایت  کرده‌اند. )
حدیثی چهارم:
-  دارقطنی در حدیثی  با  اسناد  ‌ »  ‌صحیح‌ «   روایت  فرموده اند : «لا تجزئ صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الكتاب». (نماز کسی‌که  فاتحه  را  نخوانده باشد،‌کفایت  نمی‌کند  و  قبول نیست)
حدیثی پنجم:
-  از  ابوسعید  رضی الله عنه    روایت  شده  است‌: «أمرنا أن نقرأ بفاتحة الكتاب وما تیسر» (به  ما  دستور  داده   شده  بود که  (‌در نماز)  فاتحه  را  و آنقدر  از  قرآن‌که میسر  باشد  بخوانیم‌)‌. ابوداود  آن  را روایت  کرده  و  حافظ  و  ابن سیدالناس ‌ګفته‌اند  که‌:  اسناد  آن  « ‌صحیح‌»‌ است  .
حدیثی ششم:
- دربعضی ازروایتهای حدیث «المسی‌ء  فی  صلاته‌  «  آمده است ‌که‌: «ثم اقرأ بأم القرآن»إلى أن قال له: «ثم افعل ذلك فی كل ركعة». سپس سوره فاتحه را بخوان‌... واین عمل را درهررکعتتکرار کن‌).
دلیل هفتم:
مطابق روایات محدثین  به اثبات رسیده  است‌ که  پیامبر صلی الله علیه و سلم درهر رکعتی از  نمازهای  فرض و  سنت  ‌(نفل‌)  سوره فاتحه را  می‌خوانده  و  خلاف  آن  از  پیامبر صلی الله علیه و سلم  به  ثبوت  نرسیده  است‌. 

دلا یل علمای که قایل به بر واجب بودن سورۀ فاتحه بر مقتدین نیستند:«من كان له إمام فقراءة الامام له قراءة» (کسی که امام جماعت دارد، قرائت امام برای اوکافی است)
و نیز حدیثی:«إذا كبر الامام فكبروا وإذا قرأ فأنصتوا» (هر  وقت امام  تكبیر  ګفت‌،    شما نیز تكبیر ګوئید،  و هر وقت  قرآن  را  خواند  به  وی ‌ګوش  فرا  دهید)‌. مسلم
اما مخالفان آنها می ګویند که حدیث اولی ضعیف و غیرقابل استناد است( مراجعه کنید به کتاب:«  مستدرک التعلیل علی ارواءالغلیل»  و کتاب :« صحیح فقه السنه»  ابومالک سید سالم)
و اما حدیث دوم که مسلم آنرا روایت کرده است صحیح است ولی جمله آخر آن اضافه  است یعنی:« وإذا قرأ فأنصتوا »  و بخاری و ابوداود آن اضافه را ضعیف می دانند.( به مراجع سابق رجوع شود)در مجموع بنظر می رسد که رای صحیح آن باشد که خواندن فاتحه برای امام و ماموم در نمازهای سریه (خفیه) و جهریه واجب است.

خواندن سورۂ فاتحه  در نماز:
خواننده محترم ! چنانچه ګفته امدیم  متذکر میشویم که عبادات در اسلام توقیفی هستند، یعنی عبادات بصورتی باید انجام شوند که شارع حکیم آنها را وضع کرده است زمانیکه نص صریح وجود داشته باشد ، ضرورت  به حدس وګمان ها ومحاسبات عقلی ومنطقی نیست.
خواندن سوره فاتحه  هم از جمله عبادات  توقفی است بنآ  پیامبر صلی الله علیه وسلم در نمازی ها ی  ( صبح و مغرب و عشاء ) سوره فاتحه را  جهری ودر نماز های ( ظهر و عصر ) سوره فاتحه سری قرائت فرموده اند.
بنا بر ما مسلمانان است وبه اصطلاح مکلفیت داریم تا چنین روشی را در نماز  های خویش مراعات نمایم .این حکم درشرع وضع ګردیده است و از سنت نبوی چنین امری به اثبات رسیده است یعنی ایشان در سه نماز فاتحه را بصورت جهری و در دو نماز بصورت سری خوانده اند و ما مکلف هستیم به تبعیت از ایشان چنین عمل کنیم.
الله تعالی در قرآن می فرمایند:« وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»(حشر 7)  یعنی: آنچه راکه رسول الله براى شما آورده بګیرید (و اجرا کنید)، و از آنچه نهى کرده خوددارى نمایید.
و نیز پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرمایند:«صلوا کما رایتمونی اصلی»«نماز بخوانید همانطور که مرا دیدید نماز می‌خوانم». ( بخاری ) .
بنابراین امام نماز جماعت باید به  تبعیت از روش نماز پیامبر صلی الله علیه وسلم موظف است که در نمازهای صبح و مغرب و عشا، سوره فاتحه را بصورت جهری بخواند و در دو نماز دیګر بصورت سری یا خفی بخواند.
به همین ترتیب در مورد خواندن سوره در دورکعت اول هر نماز (فرق نمیکند نماز سنت باشد ویا نماز فرض) و نخواندن سوره در دو رکعت آخر هر نماز، نیز از سنت نبوی به اثبات رسیده است. طوریکه ابوقتاده در حدیثی میفرماید :»کان النبی صلی الله علیه وسلم یقرأ فی الرکعتین الأولیین من الظهر و العصر بفاتحة الکتاب و سورة، و یسمعنا الآیة أحیانا، و یقرأ فی الرکعتین الأخریین بفاتحة الکتاب» «پیامبر صلی الله علیه وسلم در دو رکعت اول نماز ظهر و عصر فاتحه و سوره‌ای را می‌خواند و ګاهی آیه را طوری تلاوت می‌کرد که آن را می‌شنیدیم، و در دو رکعت آخر فاتحه را می‌خواند». ( مسلم )

پس این مسئله نیز جزو سنت پیامبر صلی الله علیه وسلم در نماز خواندن می باشد و ما نیز به تبعیت از ایشان چنین نماز می خوانیم.

نظری ابوهریره درمورد  سورۂ فاتحه در نماز:
حضرت ابو هریره (رضی الله عنه) که یکی از راویان  مشهور جهان اسلام متولد کشور یمن است درحدیثی  از پیامبر صلی علیه وسلم  روایت نموده میفرماید :  « من صلی صلاة لم یقرأ فیها بأم الکتاب فهی خداج، خداج، خداج، غیر تمام» ( مسلم وغیر او)
( مسلم ) (هر شخصیکه  نماز بخواند و سوره فاتحه را در آن نخواند، نمازش ناقص است، ناقص است، ناقص است، تمام نیست).
صحابه کرام از حضرت ابوهریره (رضی الله عنه) پرسیدند، اګر در نماز جماعت باشیم  چه کار کنیم؟ ابوهریره (رضی الله عنه) درجواب فرمود: آن را آهسته برای خودت بخوان ،  چون من از پیامبر صلی الله علیه وسلم  شنیده‏ام که می‏فرمود: « خداوند می ‏فرماید: « قسمت الصلاة بینی وبین عبدی نصفین ولعبدی ما سأل »  فإذا قال العبد:
 « الحمد لله رب العالمین » ، قال الله تعالى:  «  حَمِدَنِی عبدی » ، فإذا قال: «  مالك یوم الدین » ، قال الله: « مجَّدنی عبدی» ، وقال مرة: « فوَّض إلیَّ عبدی »  فإذا قال:
 « إیاك نعبد وإیاك نستعین»، قال: هذا بینی وبین عبدی، ولعبدی ما سأل؛ فإذا قال: « اهدنا الصراط المستقیم صراط الذین أنعمت علیهم غیر المغضوب علیهم ولا الضالین» ، قال:هذا لعبدی ولعبدی ما سأل» (من سوره فاتحه را بین خود و بنده‏ام از وسط نصف کرده‏ام و سهم بنده‏ام آن قسمت است که در آن از من می‏خواهد، وقتی که بنده می‏ګوید: (الحمد لله رب العالمین)  خداوند بزرګ می‏فرماید: بنده‏ام مرا ستایش کرد، وقتی بنده می‏ګوید: (الرحمن الرحیم) خداوند می‏فرماید: بنده‏ام مرا مورد تمجید و سپاس قرار داد، وقتی بنده می‏ګوید: (مالک یوم الدین) خداوند بزرګ می‏فرماید: بنده‏ام مرا بزرګداشت، و وقتی که می‏ګوید: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» خداوند بزرګ می‏فرماید: این سهم من و بنده‏ام است، و بنده‏ام هر چه را بخواهد به او می‏دهم وقتی بنده بګوید: « اهدنا الصراط المستقیم، صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب و لا الضالین» خداوند بزرګ می‏فرماید این سهم بنده‏ام است وهر چه را بخواهد به او می‏دهم).  مسلم وغیر اوابن کثیر بعد از نقل این حدیث می‏فرماید: خداوند سهم بین خود و بنده‏اش را درسوره فاتحه مشخص کرده است، و این هم دلیلی برمهم بود خواندن سوره فاتحه درنماز می‏باشد و خواندن سوره فاتحه از بزرګترین ارکان نماز است.
«آمین» یعنی‌: خداوندا!
دعایمان‌ را اجابت‌ كن‌. در حدیث‌ شریف‌ به‌ روایت‌ حضرت بی بی عایشه‌ رضی‌الله عنها آمده‌ است‌ كه‌ رسول‌ خداصلی الله علیه وسلم فرمودند:  «ما حسدتكم‌ الیهود على‌ شی‌ء ما حسدتكم‌ على‌ السلام‌ والتأمین».
«یهود بر هیچ‌ چیز دیګر، به‌اندازه‌ سلام‌ ګفتن‌ و آمین‌ګفتن‌ بر شما حسد نورزیده‌ اند ».
باید دانست‌ كه‌ «آمین‌» دعا بوده‌ و از كلمات‌ و آیات‌ قرآن‌ نیست‌. البته‌ آمین‌ګفتن‌ بعد از خواندن‌ سوره‌ فاتحه‌ سنت‌ است، به‌ دلیل‌ این‌ حدیث‌ شریف‌: «هنګامی‌كه‌ امام‌ آمین‌ می‌ګوید، شما نیز آمین‌ بګویید زیرا هر كس‌ آمین‌ ګفتنش‌ با آمین‌ګفتن‌ فرشتګان‌ همراه‌ ګردد، ګناهان‌ ګذشته‌اش‌ آمرزیده‌ می‌شود».
نظر احناف‌ و مالكی‌ها این‌ است‌ كه‌:
 آهسته‌ خواندن‌ آمین‌ از بلند خواندن‌ آن ‌بهتر است‌. اما شافعی‌ها و حنبلی‌ها برآنند كه‌: آمین‌ در نمازهای‌ سری‌ آهسته‌ و در نمازهای‌ جهری‌ بلند خوانده‌ شود و مقتدی‌ نیز در ګفتن‌ آمین‌ با امامش‌ همراهی‌كند.
علمای اسلام‌ در باره‌ حكم‌ خواندن‌ سوره‌ فاتحه‌ در نماز، بر دو نظرند. نظر احناف‌ این‌ است‌ كه‌ مطلق‌ قرائت‌ قرآن‌ در نماز ـ چه‌ سورۂ‌ فاتحه‌ و چه‌ غیر آن‌ ـ به‌ مقدار سه‌ آیه‌ كوتاه‌ یا یك‌ آیه‌ بلند فرض‌ است‌ بنابراین‌، خواندن‌ سورۂ‌ فاتحه‌ در نماز فرض‌ نبوده‌ بلكه‌ واجب‌ می‌باشد.
 رأی‌ دوم‌: رأی‌ جمهور علماء  (مالكی‌ها، شافعی‌ها، حنبلی‌ها) است‌ كه‌ خواندن‌ سوره‌ فاتحه‌ را در نماز فرض‌ می‌دانند.
نماز محمد(ص)  وخواندن سورۂ فاتحه:
میخواهم در بدو متذکر شوم که سوره فاتحه قبل از فرض شدن نمازبالای پیامبر صلی الله علیه وسلم  نازل ګردیده است : «زیرا سورۂ فاتحه جزو اولین  آیاتی است  که در مکه بر پیامبر صلی الله علیه وسلم نازل ګشت»، این سخن را « واحدی»   در کتاب خویش «  أسباب نزول القرآن» ذکر کرده است.
البته ګفته می شود که قبل از فرض شدن نمازهای پنجګانه، پیامبر صلی الله علیه وسلم همیشه نماز شب می خواندند، « التمهید لابن عبد البر»  (8/35). ودر روایات آمده است که پیامبر صلی الله علیه وسلم در همین نماز شب همیشه  سوره فاتحه می خواندند، واحدی در کتاب « اسباب النزول»  می ګوید: «ما این سخن را تایید نمی کنیم که پیامبر صلی الله علیه وسلم بیشتر از ده سال در مکه نماز را بدون فاتحه خوانده باشند، چرا که این سخن را عقلها نمی پذیرد».
و اما یکی از دلایل آنکه سوره فاتحه در مکه نازل شده، آیه زیر از سوره الحجر است که می فرماید: « وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» (سوره الحجرآیه  87). یعنی: «و به‌ راستی، به‌ تو سبع‌المثانی‌ و قرآن‌ بزرګ‌ را عطا کردیم‌» واحدی در کتاب خود اظهار می دارد که در مکی بودن سوره الحجر اتفاق نظر هست.
مفسرین مینویسند که :اګر سوره الحجر مکی باشد، بصورت قطع حکم باید کرد که  سوره فاتحه هم مکی است، زیرا مراد از «سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی» همان فاتحه است، چنانکه أبی بن کعب رضی الله عنه می‌ګوید: رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی التَّوْرَاةِ وَلاَ فِی الإِنْجِیلِ مِثْلَ أُمِّ الْقُرْآنِ وإنها السَّبْعُ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنُ الْعَظِیمُ  الَّذِی أُعْطِیتُه».یعنی: «سوګند به ذاتی که جانم در دست اوست، خداوند متعال نه در تورات و نه در انجیل مانند أم القرآن (فاتحه) نازل نفرموده است. این سوره سبع المثانی (دارای هفت آیه می‌باشد) که در هر رکعت نماز، تکرار می‌شود و همان قرآن بزرګی است که به من عنایت شده است». روایت ترمذی؛ و این حدیث، صحیح می باشد چنان که در صحیح ترغیب و ترهیب آمده است.

و در صحیح بخاری از ابو سعید بن معلَّی رضی الله عنه روایت است که ګفت: رسول الله صلی الله علیه وسلم به من فرمود: «لأُعَلِّمَنَّکَ سُورَةً هِیَ أَعْظَمُ السُّوَرِ فِی الْقُرْآنِ قَبْلَ أَنْ تَخْرُجَ مِنَ الْمَسْجِدِ». ثمَّ أَخَذَ بِیَدِی، فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ قُلْتُ لَهُ: أَلَمْ تَقُلْ لأُعَلِّمَنَّکَ سُورَةً هِیَ أَعْظَمُ سُورَةٍ فِی الْقُرْآنِ؟ قَالَ: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ هِیَ: السَّبْعُ الْمَثانِی وَالْقُرْآنُ الْعَظِیمُ الَّذِی أُوتِیتُهُ». (بخاری:4474).

یعنی: «قبل از اینکه از مسجد خارج شوی، سوره‌ای را که بزرګترین سورة قرآن است، به تو می‌آموزم». سپس دستم را ګرفت و هنګامی که خواست از مسجد، بیرون برود، به او ګفتم: مګر نفرمودی سوره‌ای را که بزرګترین سوره قرآن است، به تو می‌آموزم؟ فرمود: « الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ که سبع المثانی است (دارای هفت آیه می‌باشد) وآن همان قرآن بزرګی است که به من عنایت شده است».

امام سیوطی در کتاب «  الإتقان فی علوم القرآن» مینتویسد :
« پیغمبراکرم صلی الله علیه وسلم (سبع مثانی) را به سوره‌ی الحمد تفسیر کرده اند، چنانکه در حدیث صحیح این مطلب آمده است، و این آیه در سوره‌ی الحجر است که به اتفاق مکی است. می‌بینیم که در این سوره خداوند بر پیغمبر صلی الله علیه وسلم منت نهاده که سوره‌ی الحمد را بر ایشان نازل فرموده است، پس لازم است که سوره‌ی الفاتحه قبلاً نازل شده باشد وګرنه بر چیزی که هنوز نازل نشده چه منتی می‌تواند باشد؟». (اتقان جلد 1 صفحه 53-54. ).

خلاصه بحث وحکم نهایی:
از آنجائیکه سورهٔ فاتحه جزو نخستین آیات نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه وسلم بود، و نمازهای فرض پنجګانه در سال دوازده بعثت بر مسلمانان فرض شد، نتیجتا به این نکته می رسیم که نماز پیامبر صلی الله علیه وسلم قبل از فرض شدن نمازهای پنجګانه و نماز مسلمانان در هنګام فرض شدن آن نمازها، بدون فاتحه نبوده و همواره سوره فاتحه را خواندند.

امام سیوطی در کتاب اتقان مینویسد : « تردیدی نیست که وجوب نماز در مکه بوده و کسی نګفته است که زمانی در اسلام نماز بدون خواندن سوره‌ی الحمد بوده باشد، این را ابن عطیه و دیګران ذکر کردند». (  اتقان جلد1 صفحه 53-54.  ) پس نزول سوره فاتحه قبل از تشریع نماز بوده است.

 پایان

فهرست :

- مقدمه

- مشهور ترین  نام های سورۂ فاتحه

- درسهاى تربیتى درسورۂ فاتحه
-فضیلت سورۂ فاتحه

- قرائت فاتحه درتمام رکعت ها

- قرائت فاتحه برای مقتدی در نماز جهـری

-قرائت فاتحه پشت سر امام

-سورۀ فاتحه در نماز جهری

- قرائت فاتحه در هـررکعت

- شخصیکه  قرائت فاتحه برایش دشوار باشد

- قرائت سایر سوره ها در نماز بعداز سورۂ فاتحه

- آیا قرائت فاتحه در نماز كفایت میكند؟

- قرائت  سورۂ فاتحه درنمازسِرّی (نمازخـفـیه)

- خواندن سورۂ فاتحه  در نماز

-نظری حضرت ابوهریره درمورد  سورۂ فاتحه در نماز

-نماز محمدصلی الله علیه وسلم   وخواندن سورۂ فاتحه

شما نيز نظري براي اين مطلب ارسال نماييد:

ارسال نظر خصوصی

ذخیره مشخصات